Bergamalı Galen’in Büyülü Bisturisi

Hepinize merhabalar. Ben Buse GÜNGÖR. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi'nde 1. sınıfı bitirdim. Aldığım ilk anatomi dersi, bu yaz aklıma geldi. O zamanlar beni anatomi dersine ısındıran ve araştırma merakımı artıran konular, anatomi tiyatrolarının yıllar içerisindeki gelişimi ve çeşitli anatomistlerin çalışmalarıydı. Özellikle de araştırmaktan keyif duyduğum Galen’in biyografisini ve yaptığı ilginç çalışmaları bu haftaki blog yazısında sizler için derledim. Ayrıca Galen’in asırlarca doğru olarak kabul edilen biliminin gelişen eğitim sistemi ile nasıl değiştiği de bu yazıda yer alacak. Belki bir gün anatomiye siz de ısınmak isterseniz, bu yazım sizlere ilham verebilir. İyi okumalar.

Galen Kimdir?

Bergamalı Galen olarak da bilinen bu bilim insanı, MS 129 yılında (muhtemelen Pergamon/Bergama, günümüz Türkiye'sinde) doğdu. Ölüm tarihi kesin olmamakla birlikte, bilimin ışığında uzun bir yaşam sürdüğü bilinmektedir.

Galen’in çocukluk çağlarına indiğimizde güncelerinde yer alan şu alıntılardan çalkantılı bir aile yapısına sahip olduğunu yorumlayabiliyoruz: “Tamamen öfkeye kapılmayan, son derece adil, dürüst ve insan dostu bir babaya sahip olma şansım oldu; buna karşın, hizmetçilerini bazen ısıracak kadar sinirli, sürekli bağıran ve babamla tartışan bir anneye sahip oldum.” Belki de böylesine çalkantılı bir ailede, kendisini sadece bilimin ışığında güvende hissetti; kim bilebilir?

Söylentiye göre hiç evlenmedi, bilinene göre kardeşi de yoktu. Babasını erken yaşta kaybetti ve kendi ifadesine göre, mesleki anlamda en çok hayranlık duyduğu kişi Hipokrat’tı. Hatta, Hipokratik tıp kitabı hakkında yaptığı yorumlar orijinalinden bile uzundu.

Eğitim Yıllarında Galen

Galen, ilk eğitimini babasından aldı ve onun teşvikiyle çok yönlü bir eğitim sürecinden geçti. Bu sayede yalnızca bir hekim olarak değil; aynı zamanda filozof ve eczacı gibi pek çok alanda tanınan, mesleğini de başarıyla sürdüren çok yönlü bir bilim insanı haline geldi.

16 yaşında tıp eğitimi aldı ve bu şekilde bitkisel ilaçları, cerrahi müdahaleleri ve holistik tedavi yaklaşımlarını öğrendi. Daha sonra Bergamalı Galen, tıbbi bilgisini derinleştirmek için sık sık seyahat etti. Özellikle İskenderiye şehri, o dönemin en önemli tıp merkeziydi. Burada diseksiyon hakkındaki çalışmalara ve önemli tıbbi metinlere erişim sağladı. Genç yaşında ne kadar çok şey öğrenmiş, sizce de öyle değil mi?

Hipokrat başta olmak üzere; Herophilos, Erasistratos, Alkmaion gibi kendinden önceki anatomist ve hekimlerin bilgilerini edinerek kendi tıbbi bilgilerini zenginleştirdi. Hayvan diseksiyonları ile de anatomi bilgisini derinleştirdi. Genç yaşında kendisini geliştirirken bilimin kümülatif yönünden de yararlandı.

Bergamalı Galen’in İlgi Alanları

  Eczacılığın babası olarak da bilinen Galen; farmakoloji, fizyoloji, cerrahi, fizik, retorik, felsefe gibi birçok dal ile ilgilendi. Birçok alanda sayısız çalışma yapmış olması şüphesizdir; ancak sizlere birazdan anlatacağım konu, benim anatomi dersine merakımı uyandıran, Galen’in kadavra diseksiyonu üzerinden yaptığı anatomi çalışmalarını ve keşiflerini içerecek. Hazırsanız Galen’in anatomik çalışmalarına geçelim.

Galen’in Anatomi Çalışmaları 

Galen’in çalışmalarını yaptığı dönemde, insan kadavrası üzerinde diseksiyon yapmak yasaktı. Hayvan kadavraları üzerindeki çalışmalar ise sınırlıydı ve ciddi etik tartışmalara yol açıyordu. Bu koşullar altında Galen, anatomik diseksiyon çalışmalarını özellikle anatomik olarak incelenmesi güç olan hayvanlardan yapmayı seçti. İnsana en çok benzediğini düşündüğü Berberi maymunları, domuzlar ve keçiler başta olmak üzere atlar, köpekler, kurtlar, ayılar, yılanlar, arslanlar, koyunlar, develer, inekler, vaşaklar, geyikler, sansarlar, fareler, değişik türdeki kuş ve balıklar ve filler gibi çok çeşitli türler üzerinde diseksiyon çalışmalarını sürdürdü. Ayrıca, deneysel tıp çalışmalarını karınca, sivrisinek, bit ve diğer küçük hayvanlar üzerinde yapmaktan kaçındı; bu konuda özel bir hassasiyet gösterdi.

Kendi yazdığı tıp eserlerinde maymun kemiklerini elde etmenin en iyi yolunun, kadavraları nemli toprağa gömmek ve belirli bir süre sonra çıkarmak olduğunu belirtti. Bu yöntem oldukça sıra dışı, değil mi?

Bergamalı Galen, insan fizyolojisi ve anatomisine büyük bir ilgi besledi; bunları anlatmak için ise hayvanları diseke etme yolunu seçti. Dahası, canlı diseksiyon (viviseksiyon) da yaptı ve bunun için domuzlar ile keçilerin kullanılmasını önerdi. Hatta bu konuda maymunların kullanılmasını kendince kötücül bir günah olarak görüyordu. Böylesine farklı yorumlarının ve deneylerinin altında aslında sadece bilim aşkı yatıyordu. Yaptığı bu çalışmalar ile çevresi tarafından yargılandığı da oldu, desteklendiği de. Ancak kesin olan bir şey vardı: Artık Galen’in bisturisi, kaleminden daha çok çalışıyordu.

Deneysel çalışmaları ile tıp dünyasına çok önemli bilgiler kattı:

• Viviseksiyon çalışmalarında sinir kesme deneyleri yaparak birçok siniri tanımladı ve işlevlerini kanıtladı.

• Birçok diseksiyon çalışması ile birlikte 300’den fazla kası tanımladı. 

• Beynin işlevini tanımladı; bu sayede Aristo’nun eski teorisine göre duygusallığın kalpte bulunması düşüncesi tamamen ortadan kalktı. Böylece o dönemde bilimsel bakış açısının gelişmesi sağlandı.

• Farklı türlerde çalıştığı için karşılaştırmalı anatomiye sağlam bir zemin hazırladı.

• Viviseksiyon çalışmalarıyla, “arterlerde hava dolaşır” yanılgısını çürüterek; arterlerin, yani kalpten dokulara kan taşıyan damarların, aslında kan taşıdığını ortaya koydu.

• Özellikle dolaşım ve sinir sistemiyle ilgili, günümüzde temel bilgi olarak kabul edilen pek çok bulgunun bilim tarihine kazandırılmasını sağladı.

Galen’in Hataları Var mıydı?

Galen, anatomi bilgisi olmayan bir hekimi plansız bir mimara benzetirdi. Her ne kadar onun anatomi çalışmaları hayvanlar üzerinde olsa da, yaptığı bu keşifler insan anatomisinde de varmış gibi kabul gördü ve bu da birçok eksikliğe yol açtı.

Her türün anatomisi farklı olduğundan, insan anatomisinde de maymun ve domuzlardan ayrılan birçok özellik mevcuttu. Ancak Galen öldükten sonra bile, onun yaptığı çalışmalarda edinilen bilgiler; yaklaşık 13 ila 14 yüzyıl boyunca, insan anatomisinin temel bilgileriymiş gibi kabul edildi. Galen’in bu tarz eksiklikleri, Rönesans dönemine kadar devam etti fakat birçok keşfi özellikle veteriner hekimlik alanında kalıcı ve yol gösterici oldu.

Galen’in insan anatomisine dair hatalı bilgileri, uzun süre doğru kabul edildi. Bu yanlışlar, modern anatominin kurucusu Andreas Vesalius tarafından düzeltildi. Hem beşeri hekimlikte hem de veteriner hekimlikte anatomi zaman içerisinde böyle şekillendi.

Bergamalı Galen’in yaptığı çalışmalar ve deneyler, hem yaşadığı dönemde hem de daha sonraki dönemlerde etik açıdan tartışmalı bulunmuştur. Ayrıca, deneysel çalışmalarında eksik bıraktığı, sonradan ise modern anatomi tarafından tamamlanan birçok bilgi de vardır. Eserlerinin yalnızca bir kısmı günümüze ulaşabilmiş, ulaşanların ise çok azı farklı dillere çevrilmiştir. Tüm bu nedenlerle, en temel anatomik keşiflerin öncülerinden biri olan bu bilim insanı, günümüzde hak ettiği ölçüde tanınmamakta ve bilim tarihine yaptığı büyük katkılara rağmen gölgede kalmaktadır.

Ya Bir Sonraki Adımda?

    Umuyorum ki bu yazım, sizlerde anatomi ve araştırma merakı uyandırmıştır. Anatomik tarihçenin ve çeşitli bilim insanlarının çalışmalarının aydınlatılması konusunda yazmaya devam etmeyi hedefliyorum. Bir sonraki yazımda sizlere modern anatominin kurucusu olan Andreas Vesalius’tan, onun çalışmalarından ve bu yazıda sözü edilen Galen’in hangi hatalarını düzelttiğinden söz edeceğim.

Bilimle kalın ve unutmayın ki bilim, geçmişin hatalarını görüp daha aydınlık bir gelecek inşa etme cesaretidir.

Görüşlerinizi yorumlarda paylaşmayı unutmayın!

Referanslar:

• Alexandru, S. (2020). Critical Remarks on Codices in which Galen Appears as a Member of the gens Claudia. Mnemosyne, 74(4), 553–597. https://doi.org/10.1163/1568525X‑12342720

• Uzel, İ. (1996, 5 Mayıs). Galen ve Deneysel Tıp. Erdem, 9(25), 435–442. 

• Drizis, T. J. (2008). Medical ethics in a writing of Galen. Acta Medico-Historica Adriatica, 6(2), 333–336. PMID: 20102254

• Brian, P. (1977). Galen on the ideal of the physician. South African Medical Journal, 52, 936–938.

• Brain, P. (1986). Galen on bloodletting: A study of the origins, development and validity of his opinions, with a translation of the three works. Cambridge University Press.

• Schumacher, G.-H. (2007). Theatrum Anatomicum in history and today. International Journal of Morphology, 25(1), 15–32. https://doi.org/10.4067/S0717-95022007000100002 

• Görsel: Arnauld-Eloi Gautier-Dagoty (1741–1771) tarafından çizilen anatomik illüstrasyon. Aslı New York Halk Kütüphanesi’nden, dijital olarak Rawpixel tarafından geliştirilmiştir. Kamu malıdır (Public Domain).